Dovullar, boʻronlar, tornadolar – qanday farqlanadi, ular sodir boʻlganida nima qilish kerak?

Ushbu meteorologik hodisalarning xavfi, ular keltirib chiqaradigan sezilarli halokatdadir. Ulardan keyin na yoʻl, na koʻprik qoplamalari  binolar qulashi, havo yelektr va aloqa liniyalari yoʻqolishi, shuningdek, yer ustki quvurlar izidan chiqishi mumkin. Odamlar qulab tushayotgan inshootlardan yoki oyna siniqlaridan katta tezlikda uchib keladigan qoldiqlarning qurboniga aylanishadi.

         Shamol hodisalarining kelib chiqishi:  Dovullar va shunga oʻxshash shamollarning paydo boʻlishining yeng muhim sababi-bu keng koʻlamli siklon va antitsiklonlarni tiklanish va tez harakatlanishida.  Siklon-bu shamol atrofdan markazga soat sohasiga farqli ravishda esadigan past atmosfera bosimi maydoni. Ular minglab kilometrlarga tarqalishi mumkin. Dovullar-tezligi sekundiga 30 metrdan oshib ketadigan kuchli shamollar tufayli yuzaga keladi. Bu eng kuchli tabiiy kuchlardan biridir, chunki bunday hodisalar siklon hosil boʻlishi natijasida toʻplangan ulkan energiyaning chiqishi bilan bogʻliq.

           Oʻzining halokatli taʼsiri boʻyicha dovullar zilzilalar kabi tabiiy ofatlardan qolishmaydi.

           Dovul oqibatlari orasida:

         - katta va engil binolarning vayron boʻlishi;

         - ekin maydonlarini butunlay yoʻq qilinishi;

         - yuqori elektr kuchlanish ustunlar simlarining uzilishi;

         - yoʻllar va koʻpriklarning shikastlanishi;

         - daraxtlarni sinishi, tomiridan koʻchib tushishi;

         - orttirilgan mol-mulkka zarar va insonlarni qurbon boʻlishi.

         Barcha boʻronlar ikki turga boʻlinadi:

         ▪ tropik boʻronlarga tropik yarim sharlarda sodir boʻladigan boʻronlar kiradi.

         ▪ ekstratropik boʻronlar bizning geografik joylashuvimizga xos boʻlgan ekstratropik kengliklarda paydo boʻladi.

        Boʻron

         Boʻron, aslida, dovulning bir turi, chunki u ham kuchli havo oqimidir, lekin tezligi dovullarnikidan pastroqdir. Baʼzida boʻronning tezligi juda yuqori va 20 m/s ga yetadi, lekin har qanday holatda uning halokatli kuchi dovulnikidan bir necha baravar past boʻladi, bu uning taʼsirida shunchaki shafqatsizdir. Boʻron bir necha soat yoki bir necha kun davom etadi. Va uning kengligi oʻnlab dan yuzlab kilometrgacha choʻzilishi mumkin. Shuningdek, boʻronlar koʻpincha katta miqdordagi yogʻingarchilik bilan birga keladi, bu esa oʻz navbatida koʻchkilarni keltirib chiqaradi. Toʻsatdan paydo boʻlishi bilan tavsiflangan boʻronlar koʻpincha kuchli shamollar deb ataladi.

         Boʻronlar umumeʼtirof etilgan tasnifga ega emas, lekin ular hali ham quyidagilarga boʻlinadi:

         - siklik harakatga ega boʻlgan va kuchning katta maydonlarga tarqalishiga ega boʻlgan kuchli shamollarning murakkab yigʻindisi boʻlgan boʻronlar;

         - oqim hodisalari - bu vaqtinchalik hodisalar boʻlib, ular kichik vayronagarchilik maydonini qoplaydi va havo oqimining kuchidan sezilarli darajada past boʻladi.

Boʻronlarning changli (qumli), qorli va kuchli shamollilari mavjud. Dastlabki ikkitasi oʻz maqsadlarini havoda harakatlanadigan massalar tarkibiga asoslangan holda oladi. Kuchli boʻron - shamolning keskin, toʻsatdan, qisqa muddatli kuchayishi, odatda uning yoʻnalishi oʻzgarishi bilan birga keladi.

        Tornado

Tornado - qum, chang, namlik va boshqa aralashmalar bilan aralashgan tez aylanadigan havo oqimlaridan tashkil topgan shakllanish natijasida yuzaga keladi. Tashqi tomondan, tornado – bu, bir necha oʻnlab yoki hatto bir necha yuzlab metr diametrli boʻlishi mumkin boʻlgan kulrang doim aylanib turadigan ustun. Tornado spiral harakatli yuqori havo oqimining eng yuqori tezligiga ega. Ushbu xavfli xodisaning yaqinlashuvi shamolning kar shovqini va kuchayishi bilan farqlanadi. Tornado ochiq havoda, bulutsiz ob-havoda ham sodir boʻlishi mumkin. Uning tezligi 100 m/s ga yetishi mumkin.

XAVFSIZLIK CHORALARI

Shunday qilib, shamol bilan bogʻliq ofatlar har xil turdagi koʻplab yoʻqotishlarga olib keladigan tabiiy favqulodda vaziyatlar deb tasniflanadi. Shuning uchun, agar dovullar, boʻronlar va tornadolar xavfi mavjud boʻlsa, ofat sodir boʻlishidan oldin ham yaqinlashib kelayotgan sinoptiklarning barcha prognozlarini diqqat bilan tinglash kerak. Bu juda muhim, chunki yaqinlashib kelayotgan xavf-xatar yuzaga kelgan taqdirda aynan telekanallar va mahalliy radiolarda sirena yoqiladi va “Diqqat muhim maʼlumot!” degan eʼlon beriladi.

         Yaqinlashib kelayotgan boʻron haqida ogohlantirish olgandan soʻng, siz:

         -mulkingiz, uyingiz, ishlab chiqarish binolari xavfsizligi haqida qaygʻurishingiz, bir necha kun davomida oziq-ovqat va ichimlikning zarur zaxiralarini yaratishingiz lozim;

         -yashash joyingizga boʻron yaqinlashganda, mahalliy hokimiyat organlarining birlamchi tavsiyalariga muvofiq choralar koʻrishingiz kerak;

         -koʻchada boʻlgan har bir kishi falokat boshlanishidan oldin uyiga yetib borishi kerak, chunki koʻchada qolish juda xavfli;

         -binoning yertoʻlasida yoki markaziy qismida tabiiy ofatdan yashirinish maqsadga muvofiq;

         -ish uchun mavjud yoritish moslamalar: shamlar, chiroqlar va kerosin lampalari tayyorlashingiz kerak;

         -agar vaqt imkon bersa, oynalarni plyonka bilan yoping yoki ularni panjara bilan yoping;

         -qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanuvchi shaxslar hovlidan ish jihozlarini olib chiqib, chorva va uy hayvonlarini xavfsiz joyga olib ko'chirishlari kerak;

         Tavsiya etilmaydi:

         -koʻpriklar ustida, shuningdek, ishlab chiqarishda zaharli, kuchli va tez yonuvchi moddalar ishlatadigan obyektlarga yaqin joyda boʻlish;

         -alohida daraxtlar, ustunlar tagiga yashirinish, elektr uzatish liniyalarining tayanchlariga yaqinlashish;

         -plitkalar, shiferlar va boshqa narsalarni shamol uchirib ketadigan binolar yaqinida boʻlish;

         -agar shamol toʻxtagan boʻlsa, darhol koʻchaga chiqish tavsiya etilmaydi, chunki shamol yana kuchayishi mumkin.

         2024-yil 5-sonli “Grajdanskaya zashita”

ilmiy-amaliy va metodik jurnalidan koʻchirma